Oleś Andrzej Zygmunt (1886–1952), artysta malarz i grafik, konserwator zabytków. Ur. 1 X w Iwoniczu, był synem Andrzeja, chemika, dyrektora zakładów lecznicznych w Drużbakach i Iwoniczu, następnie profesora Akademii Handlowej w Krakowie i wykładowcy na Kursach Baranieckiego w l. 1919/20 i 1921/2, oraz Wandy ze Szczepanowskich, działaczki społecznej, założycielki Związku Inteligencji Polskiej. O. uczęszczał do Gimnazjum Św. Anny w Krakowie, które ukończył w r. 1907. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie od r. 1907/8 w szkole Leona Wyczółkowskiego, w l. 1911–13 w szkole Stanisława Dębickiego. Równocześnie był słuchaczem na Wydziale Prawa i Administracji UJ i uzyskał stopień doktora w r. 1913. W l. 1913/14 i 1915/16 uczył rysunku w Gimnazjum Św. Jacka w Krakowie. W l. 1915–17 kontynuował studia malarskie na ASP w szkole Wojciecha Weissa, a następnie uzupełniał je prywatnie, odbywając podróże artystyczne do Wiednia, Włoch i na Węgry. Od r. 1915 działał w Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), w l. 1919–20 pełnił funkcję sekretarza Rady Sztuki Oddziału Krakowskiego. W r. 1919 objął stanowisko sekretarza w Urzędzie Konserwatorskim (przemianowanym potem na Wydział Kultury i Sztuki, a następnie Oddział Sztuki) przy Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie. Od r. 1928/9 pełnił w tym Oddziale obowiązki konserwatora zabytków woj. kieleckiego. Był członkiem Związku Historyków Sztuki, Tow. Miłośników Przeszłości Krakowa, Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP). Brał również udział w pracach Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce PAU, współpracował z Tadeuszem Szydłowskim, przygotowując opisy zabytków, fotografie i rysunki do wydania jego prac: „Dwory starodawne” (1922) i „Pomniki architektury epoki piastowskiej” (1928). Opublikował artykuły: O kościołach i cerkwiach drewnianych powiatu grybowskiego („Dod. Liter.” „Ilustr. Kur. Codz.” 1927) oraz Zachodnia fasada katedry sandomierskiej („Ochrona Zabytków” 1930/1).

Po utworzeniu 1 IV 1936 Oddziału Sztuki przy Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach O. został mianowany kierownikiem tego Oddziału i konserwatorem wojewódzkim; pełnił te funkcje do wybuchu wojny w r. 1939. Działał również w Tow. Muzeum Świętokrzyskiego i w Tow. Miłośników Sztuki, w którym był przewodniczącym Sekcji Plastyki, organizował wystawy artystów miejscowych, krakowskich i lwowskich, oraz prowadził wykłady o zabytkach Kielecczyzny i sztuce współczesnej. W l. 1933–9 zamieszczał w kieleckich czasopismach „Skarbiec” i „Radostowa” sprawozdania z bieżących prac, pt. Notaty konserwatorskie, m. in. szersze omówienie na temat poszukiwań polichromii kościołów pocysterskich w Wąchocku i Koprzywnicy, i prac konserwatorskich w dawnym pałacu biskupim w Kielcach. W czasie okupacji utrzymywał się z malarstwa i udzielania prywatnych lekcji rysunku i malarstwa (jego uczniem w tym czasie był m. in. Stefan Gierowski). W r. szk. 1944/5 prowadził wykłady z historii sztuki na Kursach Uniwersyteckich tajnego Uniw. Pozn. (tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich) w Kielcach. Współpracował też prywatnie z władzami kościelnymi w zakresie prac konserwatorskich. Po wyzwoleniu, w styczniu 1945, objął O. ponownie stanowisko konserwatora zabytków w Urzędzie Wojewódzkim w Kielcach (na którym pozostał aż do śmierci) i przystąpił natychmiast do zabezpieczania zabytków i likwidacji szkód wojennych. W t. r. współdziałał przy założeniu Oddziału Kieleckiego ZPAP i został jego prezesem. W r. 1946/7 zorganizował i prowadził kursy rysunku i matactwa przy Szkole Rzemiosł Artystycznych. Prowadził również wykłady z zakresu historii sztuki w Seminarium Duchownym w Kielcach. Od r. 1948 objął opiekę nad działem malarstwa Muzeum Świętokrzyskiego; zorganizował wiele wystaw historycznych (m. in. zabytków sztuki XVI i XVII w. z okolicznych dworów).

Przedmiotem malarstwa O-sia nawiązującego do impresjonizmu, o subtelnych i lekkich tonacjach kolorystycznych, odznaczającego się prostotą i indywidualnym wyrazem emocjonalnym, były przede wszystkim pejzaże i motywy architektoniczne (cykl pejzaży włoskich, nadmorskich, z Ziem Zachodnich i poświęcone ziemi kieleckiej), sceny rodzajowe, z życia wiejskiego oraz portrety. W r. 1946 namalował cykl obrazów olejnych na temat partyzantki kieleckiej na zorganizowaną przez siebie wystawę «Polska 1939–45». Uprawiał również grafikę (drzeworyt, miedzioryt, litografię) i rysunek. W latach międzywojennych wykonywał także polichromie (pałac biskupi w Kielcach, kościoły kieleckie, kościół w Bochni). Projektował witraże (m. in. 4 dla kościoła w Skrzyszowie). Brał udział w licznych wystawach zagranicznych (Paryż, Sztokholm, Kapsztad, Chicago) i krajowych. W l. 1916, 1918 i 1922 wystawiał wspólnie z członkami tow. «Sztuka» w TPSP w Krakowie. W r. 1927 wziął udział w wystawie «Niezależnych» w Krakowie. Pierwszą indywidualną wystawę O-sia zorganizowało TPSP w Pałacu Sztuki w Krakowie w r. 1928. W l. 1932–3 był członkiem grupy «Zwornik» i z tą grupą wystawiał w Pałacu Sztuki w Krakowie, w «Zachęcie» w Warszawie oraz w Poznaniu i Belgradzie (1935). Był członkiem zarządu Tow. Artystów Grafików w Krakowie i współorganizował wystawy grafiki, prezentując liczne własne prace: w r. 1931 w Bydgoszczy (ogólnopolska) oraz Zagrzebiu i innych miastach jugosłowiańskich (duża Wystawa Polskiej Grafiki), w r. 1932 i 1933 w TPSP w Krakowie. W latach powojennych brał udział w dorocznych i okolicznościowych wystawach ZPAP w Kielcach i okręgowych w Krakowie, w r. 1951 w Ogólnopolskiej Wystawie Zimowej w Radomiu. W r. 1948 z okazji jubileuszu 35-lecia pracy artystycznej odbyła się w Kielcach duża wystawa indywidualna prac O-sia (malarstwo i grafika od r. 1902). W r. 1951 w Pałacu Sztuki w Krakowie O. wystawił również indywidualny zestaw obrazów i grafiki. Prace O-sia były wielokrotnie nagradzane na wystawach krajowych i zagranicznych w okresie przed- i powojennym. Wiele z nich zostało zakupionych do zbiorów muzeów w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Bydgoszczy, Tarnowie, Katowicach, do Ossolineum i Biblioteki Jagiellońskiej. Obszerną kolekcję obrazów olejnych i akwarel wdowa po O-siu ofiarowała w r. 1954 Muzeum Świętokrzyskiemu. W posiadaniu rodziny znajdują się liczne obrazy, akwarele i szkicowniki oraz rękopisy opisu zabytków Spisza i Orawy, opracowywanych w czasie wojny kolejnych Notat konserwatorskich, prac O otoczeniu kościołów oraz Tablice pamiątkowe i pomniki katedry kieleckiej. Zmarł O. 31 X 1952 w Kielcach, pochowany został w Krakowie na cmentarzu Rakowickim.

Z małżeństwa (zawartego w r. 1919) z Heleną z Zapałowiczów, 1. v. Jelonkową, pozostawił córkę Krystynę (ur. 1920), zamężną Glińską, oraz synów: Andrzeja (ur. 1923) i Juliusza (ur. 1930).

Autoportrety olejne z r. 1907, 1910 i dwa z r. 1914, oraz akwarelowy z r. 1950 i fot. w posiadaniu rodziny; Fot. w zbiorach Red. PSB; – Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol., Katalog wystawy jubileuszowej 35-letniej pracy artystycznej A. O-sia, Kielce 1948; Katalog CBWA w Kielcach 1950–1951; Katalogi wystaw TPSP, 1950–2; Katalogi wystaw ZPAP w Kielcach 1945–1950; – Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; Konopiński T., Powstanie, rozwój i stan obecny kursów uniwersyteckich w Kielcach, Kielce 1945; Kopera F., Historia malarstwa polskiego, Kr. 1925 III; Kowalenko W., Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich, P. 1961 s. 217; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; – „Gaz. Liter.” 1932 nr 6 s. 99, nr 8 s. 131; „Gaz. Pol.” 1934 nr z 21 VII; „Głos Plastyków” 1931 nr 10 s. 4, nr 12 s. 8, 1932 nr 9–10 s. 127, nr 11–12 s. 148, 1934 nr 9–12 s. 161 i 180, 1935 nr 1 s. 68; „Grafika” 1931 z. 4 s. 45; „Ilustr. Kur. Codz.” 1938 nr 185 (reprod.); „Naprzód” 1934 nr 91; „Radostowa” (Kielce) 1938 nr 2 s. 39–42; „Rzeczy Piękne” 1931 nr 4–6 s. 81; „Słowo Ludu” (Kielce) 1954 nr 271 (Dobrowolska A., Obrazy Andrzeja O-sia dla Muzeum Świętokrzyskiego); „Sztuki Piękne” 1929 s. 266–7, 1931 s. 350, 413, 464, 1934 s. 121–4, 150; „Tyg. Powsz.” 1951 nr 44 (nekrolog); „Wianki” 1919 nr 1 s. 10–11, 1922 nr 1 s. 16; „Zwrotnica” 1922 nr 1 s. 16; „Życie Radomskie” 1948 nr z 2 V (Reminiscencje, po dyskusji w Klubie Liter. Kieleckim o wystawie jubileuszowej O-sia); – Arch. TPSP w Kr.; Arch. ZPAP i CBWA w Kielcach; IS PAN: Materiały do Słownika Artystów; – Informacje syna Juliusza i rodziny.

Ewa Dwornik Gutowska